نقره در زیورآلات ترکمن ها

نقره جزء اصلی به کار رفته در زیورآلات ترکمن هاست که در زیر به تاریخچه و نوع استفاده آن می پردازیم:

 

ساخت زیورآلات تركمن كه عمدتاً شامل زیورآلات زنان می‌باشد، به عنوان یكی از صنایع دستی هنری توسط تعداد معدودی از صنعتگران تركمن صورت می‌گیرد. این زیورها معمولاً از نقره ساخته می‌شود و از این رو صنعت زیورسازی تركمن را نقره‌ كاری نیز می‌گویند.

البته علاوه بر نقره، از فلزات كم ارزش‌تر آلیاژی نظیر برنج و ورشو نیز زیور درست می‌شود كه ارزش آنها كمتر است. به علاوه درزیورهای نقره‌ای از ورقه‌های طلا و آب‌طلا نیز استفاده می‌شود.از زیورهای نقره‌ا ی در گذشته زیاد استفاده می‌شد كه این امر به علت قیمت كمتر نقره در مقایسه با طلا، امكان استفاده از آن در سطحی عمومی‌تر فراهم بوده است.

كراهت استفاده از طلا برای مردان در دین مبین اسلام نیز یكی از علل عمومیت استفاده از نقره می‌باشد. امروزه این زیورها علاوه بر استفاده در بازارهای محلی و داخلی بعضاً به بازارهای خارجی نیز صادر می‌شوند كه در صورت سامان دهی می‌تواند به عنوان یكی از تولیدات صادراتی منطقه درآید. علاوه بر آن این صنعت می‌تواند میزان زیادی اشتغال ایجاد نماید.درباره تاریخ زیورسازی در میان تركمن‌ها اطلاعات زیادی وجود ندارد ولی مراجعه به ادبیات شفاهی و داستان‌های مكتوب چند صده اخیر تركمن نشان از استفاده از زیورآلات نقره‌ای در بین تركمن‌ها دارد و فن زیورسازی به عنوان یكی از تكنیك‌های مورد استفاده در بین هنرمندان تركمن نقل شده است.

ساخت زیورهای تركمن در كارگاه های استادكاران نقره‌كار با وسایل ابتدایی و روشهای خاص صورت می گیرد.زیورآلات تركمن را بر اساس نوع كاربرد آنها می‌توان به یازده گروه زیورهای لباس، سر و پیشانی، مو، گوش، گردن و سینه، مچ دست، انگشت، كمر، ابزار كار زنان، كودكان و زیورها ی اسب تقسیم‌ بندی نمود.در هر یك از یازده گروه فوق می‌توان چندین زیور را نام برد كه ما ذیلاً به بررسی جداگانه هر یك از آنها می ‌پرداز یم.

مردان ترکمن هم از زیورآلات خاص خودشان روی انگشتر، کمربندهای نقره ای، خنجر و شلاق اسب استفاده می کنند. اسباب بازیهای کودکان، منگوله و خلال و لباس آنان نیز با زیورآلات تزئین می شود.برای بازیابی جایگاه واقعی صنایع دستی باید از فعالان این رشته حمایت و برای توسعه و کاربردی شدن آن برنامه ریزی شود.نقوش و ظریف کاریهای زیورآلات ترکمن اصیل بوده و آن را از دیگر زیورآلات کرانه خزر متمایز می سازد.

فروش زیورآلات بدلی در بسته بندی های کوچک و با قیمت پایین موجب دلسردی فعالان واقعی این هنر قدیمی شده و هنرمند ترکمنی که با زحمت زیاد روی یک کار وقت می گذاشت و با نقره آن را تهیه می کرد حتی نمی تواند مزد کارش را به دست آورد.اهمیت استفاده از زیور نزد ترکمن ها علاوه بر جنبه تزئینی و خودآرایی، بیشتر کاربرد مذهبی و همچنین جنبه ی اقتصادی آن به سبب ارزش مادی طلا و نقره بوده است.

اساسا ساخت زیورهای ترکمن را نقره تشکیل می دهد، به آن سبب که ارزانتر و آسانتر از طلا بدست می آید و دیگر آنکه معتقدند استفاده از نقره سبب فروتنی می شود. از دیگر خصوصیات بارز این زیور آلات تولید صدا در هنگام حرکت است که بیانگر جنبه ی سنتی و فرهنگی این زیور آلات است. گفته می شود که ترکیب فلز و سنگ انسان را در مقابل نیروهای ناشناخته حمایت می کند. از این رو هنرمندان زیورساز ترکمن با الهام از این باور در تزیئن سطح زیورهایشان از عقیق و فیروزه و شیشه های رنگی به وفور بهره برده اند. آنچه هنر زیور سازی ترکمن ها را از هنرهای مشابه آن متمایز می کند، اشکال و نقوش به کار رفته روی این زیور آلات است که برخی الهام گرفته از طبیعت و پیرامون ترکمن هاست که به صورت ساده و خلاصه شده به کار گرفته شده است.

آنها روی لباس کودکانشان زیورهایی به شکل تیر و کمان و شمشیر نصب می کردند تا بدین طریق روحیه و شادی و جنگجویی در میان فرزندانشان تقویت گردد. استفاده از زیوری به شکل شاخ قوچ که در نزد ترکمن ها نشانه قدرت است، اغلب به صورت ساده روی بدنه این زیورها تکرار شده است. از موارد استفاده از اسلیمی های تخت روی بیشتر این زیور ها، می توان به شکل های بسیار ساده ای از ماهی، پرنده، زنگوله، انار، پروانه، آدمک، هلال، ستاره و اشکال گنبدی اشاره کرد.

قسمت عمده ای از تزئینات مربوط به برخی از زیورها را سکه های نقره ای تشکیل می دهد. نمونه ای از آن آویزه ای شامل سکه ها و اشکال هندسی است که با حلقه به هم متصل شده اند و برای تزئین، لا به لای موهای بافته قرار می گیرند و به گویش ترکمنی آسیق نامیده می شود. شکلی از گل لوتوس، گل ذرت، شش پر، هشت پر، ده و دوازده پر روی بدنه زیوری به نام گل یقه مزین به نگین های عقیق است، خودنمایی می کند. از این زیور به جای دکمه روی لباس در قسمت جلوی سینه استفاده می گردد. پوشش مهر و تزئینات مربوط به آن در نزد ترکمن ها اهمیت زیادی دارد، چون فرق بین دختران و بانوان ازدواج کرده را مشخص می کند.

ایگمه نیم تاجی مرصع نشان است که روی کلاه بانوان قرار می گیرد و قپه زیوری است که دختران تمام طوایف ترکمن از آن استفاده می کنند و شکل گنبدی و برجسته ای دارد که به پیرامون آن آویزه هایی به شکل ماهی و سکه و زنگوله متصل است. باید گفت نقره کاران ترکمن به ساخت زیور به حجم زیاد و در اندازه های بزرگ تمایل داشته اند. مثلا برای استفاده از نوعیگوشواره که قولاق نامیده می شود، علاوه بر حلقه ای که از گوش می گذرد، برای جلوگیری از پاره شدن گوش از بندی استفاده می کردند که به دو طرف گوشواره متصل می شد و به بالای گوش می افتاد.

زیورهای گردن زنان و دختران ترکمن که از نمونه های آن می توان به کونجوک و بتو اشاره کرد که علاوه بر جنبه تزئینی، برای دوری از بلایا و چشم زخم و بیماری به کار برده می شد. مثل جای دعا، هیکل، تومار و … علاوه بر اینها زیورآلات دیگری مخصوص جامه های خود دارند که چانکا نامیده می شود.

آنها جامه هایشان را با سکه های نقره و گل های نقره و گل های زینتی می پوشانند و بعضی از اشیای کاربردی نظیر انگشتانه و چرخ نخریسی و شانه و … را نیز با نقوش تزئین می کنند. آرایش اسب که در نزد ایرانیان همواره با اهمیت بوده است. در نزد ترکمن ها اهمیت زیادی دارد، آنها معتقدند که تزئینات روی اسب باید به اندازه ی خود اسب ارزش داشته باشد و به همین سبب در آرایش زین و افسار آن از طلا و نقره استفاده می کردند.

بیشتر بخوانید:

• دانستنی های جالب نقره و کاربرد آن در تولید باران

• اطلاع از قیمت روز نقره

• دلایل محبوبیت نقره

• تعبیر خواب نقره

• روش تمیز کردن جواهرات نقره

در گذشته ترکمن ها به حفظ سنت های بومی و محلی خود و استفاده از پوشاک سنتی و تزئینات مروبط به آن علاقه بیشتری نشان می دادند و آنها با سفارش ساخت زیورهایشان به زرگران محلی باعث تشویق هنرمندان زیور ساز می شدند و طبیعی است که تنوع و تعدد بسیار زیاد این زیور ها و سفارش های فراوان به کار برندگان آن، سبب جذب افراد بیشتری به این حرفه می شد.

اما امروزه استفاده از این زیور آلات کم شده است و زوال روز افزون ساخت و کاربرد زیورهای ترکمن و کاهش تدریجی خریداران و به کار برندگان آنها ادامه ی هنر زرگری ترکمن ها را با مشکل جدی روبرو کرده است. ناگفته نماند که پیشرفت و کاربرد فناوری در میان قوم ترکمن مانند دیگر اقوام بی تاثیر نبوده و زندگی ماشینی و هجوم شهر نشینی باعث شده است تا فرهنگ و سنت بکر این قوم تا حد زیادی دست خوش تغییر شود. اما واقعیت این است که پیشرفت و رشد فرهنگی در هر جامعه ای با حفظ فرهنگ های سنتی و ارزش های بومی آن جامعه منافاتی ندارد، بلکه برعکس، می توان همگام با تحولات زندگی نوین و شهری به آنها مجال حضوری چشمگیر و اساسی داد.

انسه لیک …وسیله ایست تزیینی جهت پیراهن دختران ترکمن در قسمت پشت، به ارتفاع 30 سانتی متر. مجموعه ایست ازطلا و نقره با نگین های قرمز از جنس عقیق با زنگوله هایی نقره ای در انتها که از عوامل تولید آهنگ در نگام حرکت است.

ساچ لیق …وسیله ای است تزیینی با آویزه هایی چسبیده به هم، برای تزیین موهای بافته ی دختران و زنان تکه. مجموعه ی طلا و نگین های قرمز (عقیق)، به ارتفاع 40 سانتی متر.

قیناچ اوجی …وسیله ای است تزیینی مخصوص زنان و دختران گوگلان (قرن 19). مجموعه ای است از طلا و نقره با نگین هایی از جنس عقیق به ارتفاع 25 سانتی متر. از این وسیله در موارد زیر استفاده می شد: الف- از دو طرف « بوروک / کلاه دخترانه » آویخته می شد. ب- از دو طرف سینه بر روی « دون / پیراهن تجملی » قلاب می شد.

قوشا آثیق …وسیله ایست برای گیسوان بافته ی زنان که به پشت سر می انداختند. (قرن 19و 20). این وسیله مرکب از چهار شاخه است.

الف- دو شاخه به شکل قلب که راس آنها به شکل سر قوچ تزیین شده است.

ب- زاییده ای در بین دو قلب که راس آن نیز به شکل سر قوچ است.

ج- پایه ای که قلب بر روی آن، نصب شده است.

د- بخش انتهایی که مجسمه ی سرنگون شده آدم های افسانه ای را به خاطر می آورد و نگین نصب شده بر آن، تک چشم بودن آن آدم های افسانه ای ار تجسم می بخشد. این مجموعه ی تزیینی نیز همچون مجموعه های دیگر از جنس طلا و نقره با 10 نگین قرمز از جنس عقیق است و می تواند نمادی باشد از 10 قبیله ی اوغوز.

ثاچ قبه/ ثاچ باق ..وسیله ایست رای گیسوی دوشیزگان که با آویزه ای از انتهای گیسوان بافته ی آنها آویخته می شود و چون شکل آن به قبه شبیه است، ثاچ قبه نامیده اند.

چکه لیق ..آویزه ای است که به موازات شقیق ها از کلاه دختران (بوروک) آویخته می شود و مخصوص طایفه ی چودور است (قرن19).

مجموعه ایست طلاکاری – نقره ای با نگین های قرمز از جنس عقیق. این وسیله مرکب از دو بخش است:

الف- بخش اصلی: که از جنس طلا و شبیه به انسان طراحی شده است با نگین هایی به رنگ قرمز از جنس عیقی.

ب: بخش پولک های زنجیره ای: که در انتهای زنجیرها، زنگوله هایی از جنس نقره دیده می شود. این بخش و زنگوله های آن، از عوامل ایجاد موسیقی هنگام راه رفتن است. در تصویر زیر دو قطعه سمت چپ و راست چکه لیق می باشد. و قطعه وسط و پایینی گل یقه است که در بالا توضیح داده شد و دو قطعه بالایی قولاق حلقه می باشد که بعدا به شرح آن خواهیم پرداخت.

قنجیق ..از این وسیله ی تزیینی به عنوان گل یقه استفاده می شد (قرن 20) و مرکب از سه بخش اصلی:

بخش اول: به شکل مربع که دو قطر آن، مفتولی از جنس طلا و مرصع به نگین های قرمز از جنس عقیق است.

بخش دوم: صفحه ایست از جنس طلا به شکل عدد  که به دو ضلع پایینی بخش اول، وصل شده است، با 5 عدد نگین قرمز.

بخش سوم: زنگوله هایی از جنس طلا که با کمک زنجیره ی کوتاه به انتهای بخش دوم، وصل شده اند، خاصیت زنگوله ها تولید آهنگ نرم و ملایم در هنگام راه رفت است.

قولاق حلقه ..گوشواری ایست مربوط به اوایل قرن 20، مخصوص زنان یموت، مجموعه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز. قولاق حلقه انواعی دارد:

الف: آی لی حلقه: گوشواره ایست مدور با نقش هلال ماه و ستاره در درون آن با زمینه ای صاف.

ب- تؤمار چاقلی حلقه: گوشواره ای است با سطح برجسته.

ج- تؤرلی حلقه: شبیه نوع الف است؛ بدون زائده های اطراف آن. در تصویر قبلی نمونه ای از آن را دیدید.

بوکاو ..وسیله ای ست برای تزیین روی سینه، مخصوص زنان تکه، مجموعه ای از طلا و نقره، مرصع به نگین های سرخ با آویزه هایی از جنس نقره که در انتهای هر یک از آویزهای زنجیره ای زنگوله هایی نیز دیده می شود که از عوامل ایجاد آهنگ در هنگام راه رفتن است.

اگمه ..وسیله ای است برای تزیین کلاه دختران، مخصوص ترکمن های تکه، متعلق به قرن 19 میلادی. این وسیله مجموعه ایست از طلا ونقره با 20 نگین قرمز در 14 نگین در حاشیه.

قورثاقچه ..وسیله ایست برای تزیین جلیقه ی کودکان که ترکمن ها قورثاقچه می گویند؛ مخصوص ترکمن های تکه و متعلق به نیمه دوم قرن 19. مجموعه ای است از طلا و نقره با نگین های قرمز. ریشه ی افشان این وسیله نیز مزین است به زنگوله هاینقره ای که در هنگام بازی کودکان، آهنگ دلنشین ایجاد می کند و یادآور آواز غازها هنگام پرواز است.

چنگه ..وسیله ایست تزیینی که به جامه ی زنان تکه قلاب می شود. متعلق به قرن 19 میلادی. مجمو عه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز، مرکب از دو بخش:

الف- بخش اصلی: که به شکل لوزی است.

ب- بخش افشان: که به صورت زنجیری از انتهای لوزی، آویزان است و در انتهای زنجیره های افشان آن نیز، زنگوله هایی از جنسنقره وجود دارد که از عوامل تولید آهنگ در هنگام راه رفتن است.

دوغاکومیش / نظر بند کودکان ..دوغاکومیش نوعی قوطی از جنس طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیش گیری از چشم زخم می گذارند و با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه ی خانه می آویزند تا نظر بد نگیرد.

بزبند ..زیوری است مدور و به شکل گل یقه که در میان آن، مهره ای رنگین قرار دارد و معمولا در بالای شانه های جامه ی کودکان یا بر بازوی او نصب می شود.

آچار باق ..گردن بندی است از جنس نقره که بر  روی سینه نصب می شود و نیز گلی در میان دارد. همه ی این قطعات با زنجیری از طلا و نقره به هم پیوند خورده اند.

اوزوق ..همان النگو در نزد فارس هاست.

آق یای ..وسیله ایست که از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه ها نصب می شود و به شکل کمان است.

قزل خوزا ..قوطی زرینی است که با نخی به گردن آویخته می شود.

مونجق / منجوق ..گردن بندی است که زنان و دوشیزگان، از گردن می آویختند تا روی سینه را زینت بدهد..