چند رنگی (PLEOCHROISM)
چند رنگی (پلئوکروئیسم) یک پدیده بصری است، بدین معنا که سنگ هنگامیکه در زوایای مختلف دیده شود، رنگ های گوناگونی از خود نشان می دهد.
بلورهای ناهمسان زمانیکه در زیر نورهای مستقیم گوناگون قرار بگیرند، خواص بصری متفاوتی دارند. هنگامی که بلورهای سنگ را در مسیرهای متفاوت میدان الکتریکی قرار داده و سپس زوایای آن را تغییر دهیم، بلورها رنگ های متفاوتی را به خود می گیرند. این نوع بلورها دارای یک یا دو محور تقارن هستند. زمانیکه جذب نوری با زاویه نسبی در محور های تقارن بلور، به آن تابیده شود، پدیده چندرنگی (پلوکروئیسم) ایجاد می شود.
بلورهای ناهمسان دارای دو بازتاب نوری هستند. هنگامیکه دو نور را به آن بتابانیم، مسیرهای متفاوتی را در بین بلورهای کریستال دنبال می کند. این نورها در میان بلورهای سنگ های قیمتی جدا شده، مسیرهای متفاوتی را در داخل سنگ معدنی انتخاب کرده و به سرعت های گوناگونی گذر می نماید. هنگامیکه سنگ قیمتی در زویای گوناگون دیده شود، نور چند مسیر ترکیبی را انتخاب و دو قطبی نمایان می شود که هر قطب دارای نورهایی با رنگ های متفاوت است.
در زاویه دیگر، نوری که دقیقا از میان بلورهای کریستال حرکت کرده، با مسیر و قطب نور ترکیب می شود. هر مسیر و قطب، رنگ خاص خود را دارد. به همین علت هنگامیکه از زوایای گوناگون به یک سنگ قیمتی بنگریم، نور عبور داده شده از آن را به رنگ های متفاوتی می بینیم. همین امر سبب می شود که سنگ قیمتی به نظر چندین رنگ داشته باشد.
سنگ های قیمتی که دارای بلورهای چهار وجهی، سه وجهی و شش وجهی هستند، تنها می توانند دو رنگ از خود نشان دهند. به این خاصیت دورنگی (دایکروئیک) می گویند. سنگ های قیمتی که دارای بلورهای ارتورومبیک، مونوکلینیک و تریکلینیک هستند می توانند سه رنگ را از خود نشان داده و به همین سبب به آنها سه رنگی (تریکروئیک) گویند. به عنوان مثال گروه کانی های hypersthene با دو محور تقارن، هنگامیکه در سه شکل متفاوت در فضای سه بعدی چرخیده شوند، می توانند به رنگ های قرمز، زرد و آبی در بیایند.
گروه کانی های ایزومتریک (Isometric) نمی توانند پدیده چند رنگی را به نمایش بگذارند. در میان سنگ های قیمتی، تورمالین یکی از بهترین نمونه هایی است که می تواند پدیده چند رنگی را به نمایش بگذارد. هنگامیکه برخی از سنگ های قیمتی تراش داده شوند می توانند نا خودآگاه پدیده چند رنگی را نمایان کنند و یا آن را نمایش ندهند. این عامل بستگی به رنگ و میزان جذابیت آن دارد.
پدیده چند رنگی در علم سنگ شناسی برای تمیز قائل شدن بین کانی های مختلف بسیار مفید است. این اهمیت زمانی که به سنگ های قیمتی شبیه به هم برمی خوریم که خاصیت چند رنگی متفاوتی دارند، بیشتر می شود. در این مواقع، قسمت نازک سنگ قیمتی را بر زیر ذره بین مخصوص به این کار قرار می دهند. همچنین می توانند از وسیله دیگری که برای این منظور به کار می رود با نام دایکروسکوپ نیز استفاده کرد.
در زیر به سنگ های قیمتی ای که خاصیت چند رنگی دارند اشاره می کنیم:
بنفش و ارغوانی
آماتیست: ارغوانی
آندالوزیت: قهوه ای متمایل به سبز، قرمز تیره، ارغوانی
بریل: ارغوانی، بی رنگ
کروندوم: ارغوانی، نارنجی
اسپودیومن (کونزایت): ارغوانی، شفاف، صورتی
تورمالین: ارغوانی کمرنگ، ارغوانی
آبی
آکوامارین: بی رنگ، آبی کمرنگ، آبی پررنگ
الکساندریت: قرمز ارغوانی پررنگ، نارنجی، سبز
آپاتیت: زرد آبی، آبی، بیرنگ
کروندوم: بنفش، آبی پررنگ، سبز آبی کم رنگ
ایولیت: بی رنگ، زرد، آبی، آبی بنفش پررنگ
توپاز: بی رنگ، آبی مات، صورتی
تورمالین: آبی پررنگ، آبی روشن
زیرکن: آبی، شفاف، خاکستری
سبز
الکساندریت: قرمز پررنگ، نارنجی، سبز
اندالوزیت: سبز قهوه ای، قرمز پررنگ
کروندیوم: سبز، سبز زرد
زمرد: سبز، سبز آبی
پریدوت: سبز زرد، سبز، بی رنگ
تورمالین: سبزآبی، سبزقهوه ای، سبز زرد
زیرکن: قهوه ای متمایل به سبز، سبز
زرد
سیترین: زرد مات
کریسوبریل: زرد قرمز، سبززرد، سبز
کروندوم: زرد، زرد مات
اسپودیومن: زرد مات
توپاز: برنز، زرد، نارنجی زرد
تورمالین: زرد مات، زرد پررنگ
زیرکن: برنز، زرد
قهوه ای و نارنجی
کروندوم: قهوه ای زرد، نارنجی
توپاز: زرد قهوه ای، زرد قهوه ای کم رنگ
تورمالین: قهوه ای پررنگ، قهوه ای روشن
زیرکن: قرمز قهوه ای، زرد قهوه ای
قرمز و صورتی
الکساندریت: قرمز تیره، نارنجی، سبز
آندالوزیت: قرمز تیره، قرمز قهوه ای
کروندیوم: قرمزبنفش، قرمز نارنجی
مورگانیت: قرمز روشن، بنفش قرمز
تورمالین: قرمز پررنگ، قرمز روشن
زیرکن: ارغوانی، قهوه ای قرمز