فیروزه ایران صدرنشین بازارهای جهانی

طلانیوز: براي هر ايراني نام فيروزه تداعي گر فيروزه نيشابور است . معدني كه پس از 7 هزارسال هنوز چراغي روشن دارد . قديمي ترين تراش از فيروزه معدن نيشابور ، مجسمه اي به شكل يك گوساله است كه قدمت آن به اولين استخراج از معدن بازمي گردد . هم اكنون در موزه ايران باستان نگه داري مي شود.

فيروزه ايراني در دنيا آنچنان شناخته شده است كه براي سنجش كيفيت ساير فيروزه ها به عنوان مقياس به كار مي رود . نيشابور در 62 كيلومتري شمال غرب كشور واقع شده و با گذشت هزاران سال از استخراج معدن فيروزه ، اين شهر روش اكتشاف آن مسكوت مانده و توسط بومي هاي منطقه سينه به سينه به امروز رسيده است .

در اصل نام توركويز (Turquoise) با فرمول شيميايي CuAL₆(PO4)₄(OH)₈5H₂O يك آلومينيوم فسفات آبدار مس است كه به معناي سنگ تركي است . از اين جهت اين نام بر روي كاني ارزشمند ايراني نهاده شد كه در زمان هاي باستان به منظور صادرات فيروزه به ساير كشورهاي دور ونزديك پس از استخراج رگه هاي اين سنگ از معادن براي تراش آن را ابتدا به كشورهاي عثماني (تركيه امروز) فرستاده و سپس قسمت عمده آن از طريق جاده ابريشم به كشورهاي مختلف صادر مي شد . از اين رو اروپا ميان كه براي نخستين بار اين سنگ را در عثماني مشاهده كردند . نام آن را «تركي» نهادند .

بوميان امريكا معتقد بودند كه رنگ آبي آن منسوب به آسمان بهشتي و رنگ سبز آن منسوب به زمين است و همچنين سرخ پوستان معتقد بودند كه دارندگان فيروزه هيچ گاه از اسب به زمين نمي افتند .

با توجه به شرايط بسيار سخت تشكيل فيروزه ، تنها منبع شناخته شده از اين سنگ گرانبها تا زمان هاي طولاني معادن فيروزه نيشابور بود كه برخي از انواع آن از كيفيتي استثنايي برخوردار بودند .

تنها دانستن اين نكته كه بخش قابل توجهي از فيروزه ها و لاجوردي هايي كه به طور گسترده در بقره ها و تابوت فراعنه مصر به كار رفته از ايران بوده است . دال بر اهميت جواهرات مخصوصا فيروزه در گذشته ايران بوده است .

اين سنگ براساس نوع ، درصد تركيبات و محل تشكيل ، رنگ هايي دارد كه در طيف وسيعي از آبي كم رنگ تا آبي پررنگ ، سبز روشن و در مواردي سبز تيره نمودار مي شود .

اين سنگ در حرارت 220^̊cرنگ آبي آسماني خود را به رنگ سبز تيره تبديل مي كند و سختي آن برحسب جدول 6-5 بوده و هرچه از ميران آب در ساختمان آن كاهش يابد سختي آن افزوده مي گردد .

در كشورهاي اروپايي رنگ سبز فيروزه در ايران ، امريكا و اكثر كشورهاي آسيايي رنگ آبي آسماني داراي محبوبيت بيشتري است . از ديگر كشورهاي صادر كننده فيروزه به جز ايران مي توان به كشورهاي امريكا ، مصر ، ازبكستان ، چين و استراليا اشاره كرد .

استخراج

استخراج معدن فيروزه نيشابور به صورت زيرزميني با حفر كانال هاي دنباله رو و كاملا سنتي انجام شده و با توجه به اينكه سنگ هاي دربرگيرنده از استحكام بالايي برخوردارند نگه داري معدن به صورت كاملا طبيعي است .

چگونگي تشكيل

تشكيل فيروزه به لحاظ فرايندهاي شيميايي بسيار پيچيده بوده و نيازمند شرايط بسيار خاص زمين شناسي است . به طور كلي جهت تشكيل فيروزه چندين مرحله پيچيده شيميايي انجام مي شود . ولي به طور ساده مي توان گفت كه اسيد سولفوريك حاصل از تجزيه پيريت و كالكو پيريت كه حاوي مقداري مس است در اثر برخورد با آپاتيت هاي موجود در سنگ ، توليد اسيد فنويك و اسيد فلوئوريدريك مي كنند .

در اثر انحلال AL₂O₃ فلدسپات هاي موجود از هم پاشيده مي شوند و توليد مقداري سولفات مس و اسيد فنويك مي كنند و محلول هاي حاوي فيروزه به دست مي آيد كه اين محلول در حفره ها و شكاف هاي سطح مشترك بين طبقات رسوب كرده و جانشين فلدسپات ها مي شود . از اين رو در تمامي مراحل عامل كاني AL³⁺ كنترل كننده اصلي فاز كاني سازه فيروزه است .

رنگ سبز فيروزه نتيجه جانشيني بخشي از آهن در ساختمان فيروزه است و در اصطلاح نگين تراشان به فيورزه سبز قوچاني معروف است .

گاهي اوقات در درون فيروزه رگه هايي از جنس اكسيد آهن ، نيكل و منگنز ديده مي شود كه مانند درخت ( شجره ) پيش مي آيد . اين گونه فيروز عربي نام گذاري مي شود و گونه بدون رگه را عجمي مي گويند .

فيروزه در گذشته و كمي امروز هم مانند زير دسته بندي مي شوند .

1-    ابواسحقي كه خيلي خوب و زيباست .

2-    ازهري

3-    سليماني كه كمي شيري رنگ است .

4-    سرموني كه دانه هاي ريز طلايي مانند در آن است

( احتمالا پيريت )

5-    خاكي كه رنگ آبي آسماني دارد .

6-     عبدالمجيدي كه خوش رنگ ولي داراي سختي كم است .

7-    عندليبي كه از سليماني رنگ شيري آن كمتر است .

ديگر معادن فيروزه ايران

از ديگر معادن فيروزه در ايران كه فيروزه مرغوبي از آنها استخراج مي شود مي توان به معدن فيروزه باغو در 130 كيلومتري دامغان و معدن عبدالله گيو كه فيروزه آن به قوچاني معروف است اشار ه كرد .

نگه داري فيروزه

از آنجايي كه فيروزه در تركيب خود مقاديري آب دارد ، در صورتي كه در جاهاي گرم و خشك نگهداري شود آب خود را از دست داده و به تدريج كم رنگ مي شود . از اين رو فيروزه نيشابور به سبب داشتن رنگ عالي سختي بالا و وجود مقادير كم آب در ساختمان خود از كيفيتي خاص برخوردار است .

از اين رو قضايي كه فيروزه در آن نگه داري مي شود بايد داراي كمي رطوبت بوده و اگر داراي هوايي گرم و خشك است با قراردادن مقداري آب در محل مذكور ، فضايي مناسب را جهت نگه داري فراهم ساخت . چون با تبخير آب به تدريج رطوبت موردنياز تامين مي شود .

همچنين از چرب كردن فيروزه و آغشتن آن با موادي نظير صابون ، شامپو يا الكل جدا خودداري شود و افرادي كه به طور طبيعي داراي پوستي چرب هستند بايد دقت كنند كه فيروزه به طور مستقيم و براي مدت طولاني با پوست آنها در ارتباط نباشد .

به طور كلي چربي باعث مي شود كه آلومينيوم موجود در فيروزه جانشين شده و رنگ آن از آبي به سبز تغيير كند . درا ين گونه موارد معمولا در صورت امكان جهت جلوگيري از روند جانشيني ، سطح فيروزه را تا جايي كه جانشيني انجام نشده تراشيده و مجددا صيقل مي دهند .

فيروزه

وجه تسميه : پيروزه – به دليل اعتقاد افراد به پيروز بودن فرد دارنده اين سنگ .

تورق : ندارد .

شكستگي : كونكوئيدال تا دانه اي

وزن مخصوص : 9/2 – 4/2 برحسب منطقه ( ايراني 8/2 )

ضريب شكست نور : 62/1 غالبا غيرقابل اندازه گيري

مشخصات اپتيكي : دومحوري و مثبت

سيستم كريتالي‌: تري كلينيك

فلورسنسی : خنثي تا سبز و زرد ضعيف

شفافيت : Opaque

نام ديگر : كالائيت Callaite

ناخالصي ها : ناخالصي هاي تورمانند ( سياه ، قهوه اي ، يا تريكس سفيد )و ناخالصي هاي فلزي ، در برخي فيروزه ها كوارتز يافت مي شود

استيل تراش : كابوشن ، مهره  ، حجاري

طيف : به زحمت قابل رويت در 432 – 420 نانومتر در نور بازتاب يافته .

حالت سنتز شده : حالت سنتزه شده فيروزه را مشخص به نام P.Gilson توليد نموده است .

نگارنده: شیرین شیشه بران ، مدیر موسسه گوهرشناسی آفتاب