لاجورد، پادزهرى براى نیش مارهاى سمی

در کتابهای قدیمی (۵۵ پس از میلاد)،‌ لاجورد را به عنوان پادزهری براى نیش مارهای سمی توصیه کرده اند و کشیشان مسیحی، آن را باعث بالا رفتن توانایی روحی و احساس یگانگی و درک بیشتر ذکر کرده اند.

ورقه لاجورد صیقل خورده با دانه های پیریت درون آن، در مشرق زمین به آسمان پرستاره تشبیه شده است. در کتابهای قدیمی (۵۵ پس از میلاد)،‌ لاجورد را به عنوان پادزهری براى نیش مارهای سمی توصیه کرده اند و کشیشان مسیحى، آن را باعث بالا رفتن توانایى روحى و احساس یگانگى و درک بیشتر ذکر کرده اند.

لاجورد در مسیر تاریخ کیفیت و ذخیره لاجورد افغانستان در جهان بى نظیر است و یک گنج جهانى محسوب مى شود. شواهد نشان مى دهد بهره بردارى از معادن لاجورد بدخشان از بیش از ۶۵۰۰ سال قبل شروع شده است که قدیمى ترین تجارت معروف سنگهاى قیمتى جهان به حساب مى آید. لاجوردهاى پیدا شده در اهرام داشور مصر (Dashour)،‌ قدیمى ترین مدرک ثابت شده تجارت سنگهاى قیمتى بین مصر و افغانستان است که به بیش از ۴۴۰۰ سال قبل بر مى گردد. از تمام سنگهای آبى شناخته شده در دوره هاى باستان، لاجورد بالاترین ارزش را داشته است، این سنگ در اوایل قرون وسطى به لاجورد معروف شد.
لاپیس لازولى شکل ابتدایى لاتین سنگ لازوس است. لازوس معادل کلمه عربى لاجورد است که براى آسمان و به طور کلى هر چیز آبى رنگ استفاده مى شود. زیبایى آن به مقدار وجود این کانى ها وابسته است. لاجورد از رنگ آبى متمایل به آبى سبز تا آبى ارغوانى سیر متفاوت است. رنگ ایده آل آن آبى سیر با عمق و شدت فوق العاده است.از اطلاعاتى که امروز در دست داریم، به نظر مى رسد لاجورد اولین سنگ استخراج شده توسط بشر باشد. اسکندر (۳۲۳-۳۵۶ قبل از میلاد) از منطقه تولید لاجورد در بدخشان دیدن کرد و شهرت لاجورد را گسترش داد. جغرافیدانان عرب در قرن دهم میلادى، بدخشان را سرزمینى غنى از چراگاه و کوهستانهاى آن را مملو از لاجورد و یاقوت معرفى کرده اند. سه قرن بعد، مارکوپولو در سال ۱۲۷۱ میلادى مقدارى لاجورد بدخشان را به اروپا برد، گرچه خود او هرگز این معادن را ندیده بود. در سالهاى اخیر، اطلاعات بیشترى توسط زمین شناسان فرانسوى از جمله لاپارانت وباریاند (۱۹۶۵) ارائه شده است.

موارد استفاده و تجارت لاجورد

یکى از اولین موارد استفاده سنگها که در تاریخ ثبت شده، ماهیت ماوراء طبیعى آنهاست. لاجورد تحت عنوان یاقوت کبود بارها در متون و اسناد قدیمى ظاهر مى شود. بدخشان با بیش از ۳۲۲۰ کیلومتر فاصله از مصر، منبع لاجورد براى تمدنهاى قدیم مصر، بابل (عراق امروزى)، یونان و روم بوده است. در مصر باستان هیچ سنگ قیمتى بیشتر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت.حفارى در نغدا (Naqada) که قدیمى ترین سلسله مصریان است (۳۱۰۰-۳۳۰۰ قبل از میلاد)، اولین موارد استفاده مصریان از لاجورد را به عنوان سنگ زینتى در جواهرات آشکار کرده است. در سواحل رود نیل، مجسمه هایى از لاجورد به عنوان الهه مورد پرستش قرار مى گرفتند. این سنگ در میان اشیاى قیمتى به عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى شد. دانه هاى لاجورد در دفینه هاى نوسنگى در مهرگار پاکستان و آسیاى مرکزى یافت شده اند. ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد، تجارت لاجورد میان بین النهرین و بدخشان برقرار شد. لاجورد بیش از دیگر سنگهاى قیمتى، به طرز چشمگیرى در صنایع دستى فرهنگ هاى باستانى حضور داشته است. استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه، روکش ابزار، چوگان، صفحات بازى، جام ها، شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان، دسته هاى خنجر و طلسم ها به چشم مى خورد. در یک محوطه باستان شناسى در بین النهرین مربوط به ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد، آویزه هایى از لاجورد تراش داده شده یافت شده است. لاجورد به صورت پودر در مى آمد و به عنوان دارو و لوازم آرایش استفاده مى شد. قصر داریوش در شوش با لاجورد تزئین شده بود. (۵۲۲-۴۶۶ ق-م).

کانی شناسى و سنگ شناسى لاجورد

لاجورد یا لاژورد (Lapis lazuli) همان سنگ ارمنى یا گل ارمنى است و به زبان سرخپوستى huinzo، گفته مى شود. واژه لازور از واژه فارسى باستان لاژورد گرفته شده که به عربى لاجورد آمده و از عربى وارد زباتهاى دیگر شده است. در فارسى براى آسمان و آسمانى رنگ آمده است.سنگ لاجورد،‌ آمیخته اى از کانى هاى هائوین، کلسیت،‌ سودالیت، نوزآن،‌اوژیت و هورنبلند بوده و داراى ترکیب شیمیایى است. لاجورد داراى درون گیرهاى پیریت است.سیستم کریستالى لاجورد مکعبى، داراى سختى ۵-۶ در مقیاس موهس، وزن مخصوص آن ۳-۲٫۵ و داراى ضریب شکست ۱٫۵ است. به صورت نیمه شفاف و جلاى شیشه اى تا چرب دیده مى شود. رنگ خاکه آن آبى است و در رنگ هاى آبى آسمانى، آبى سیر و بنفش نیز دیده مى شود.
جغرافیاى تاریخى و راههاى دسترسى به معادن لاجوردجمعیت و مردم آرام بدخشان افغانستان با شخصیتى صلح جو، فرزندان ساکنان قدیمى هستند که از هجوم اقوام بربر به کوهستان پناه بردند. رشته کوههاى سر به فلک کشیده پامیر و هندوکش، ناحیه مرکزى بلخ باستان (Bactria) به جز غرب و شمال را محصور مى کنند. از قدیم الایام، مواد معدنى غنى هندوکش شرقى شامل لاجورد، یاقوت، طلا و نمک، بازرگانان را از دور و نزدیک جذب این منطقه مى کرده است. گزارشهایى در مورد این گونه مواد معدنى از قبل از ۱۸۰۰ میلادى در تاریخ وجود دارد. شواهد زیادى از تجارت لاجورد به راههاى دور و از راه خشکى از جمله به سمت بین النهرین، اور (تمدن باستانى بابل)، مصر، هند و دیگر امپراطوریها در هزاره پنجم قبل از میلاد وجود دارد. بدخشان-استان غربى تبت قدیم- در این راه تجارى و در میان تمام استان هاى علیاى آمودریا (رود جیحون) بى نظیر بوده است، و علاوه بر وجود معادن یاقوت و لاجورد آن، به خاطر چراگاههاى عالى، دره هاى گسترده و بسیار حاصلخیز و آب و هواى خوب نیز مشهور بوده است. بر اساس تاریخ کهن ترک ها و تاتارها، معادن دیگرى شامل ذخایر آهن، سرب، زاج، آمونیاک، گوگرد، اخرا و مس در حواشى معادن لاجورد وجود داشته، اما تنها لاجورد مورد بهره بردارى قرار مى گرفته است. افسانه ها در آسیاى میانه حکایت از سنگى در ارتفاعات پامیر مى کردند که ایرانیان آن را لاژورد مى نامیدند. سال ۱۹۳۰ میلادى یک هیات اعزامى از زمین شناسان شوروى سابق، اکتشاف لاجورد را در پامیر آغاز کردند. در حالى که دانشمندان شوروى زادگاه لاجورد را براى محافل علمى گزارش کردند، افراد بومى قبلا این ذخیره را مى شناختند. اولین کاوش مفصل ذخایر لاجورد منطقه سرسنگ در بدخشان افغانستان در سالهاى ۱۹۶۳-۱۹۶۵ میلادى توسط زمین شناسان شوروى در معدنى نزدیک بخش علیاى رودخانه کوکچه-که یک آبریزه آمودریاست-انجام شد.این منطقه در ۷۰ کیلومترى جنوب فیض آباد، مرکز ولایت بدخشان در ارتفاع بین ۳۷۰۰ تا ۴۳۰۰ مترى از سطح دریا قرار داد. تنها در ماههاى ژوئن تا سپتامبر این معادن قابل بهره بردارى هستند و به دلیل ارتفاع زیاد و شرایط آب و هوایى سخت، غیر قابل عبور هستند. فاصله معادن لاجورد تا کابل از طریق دره پنج شیر-که به راه جنوبى معروف است- حدود ۳۰۰ کیلومتر است.

وضعیت توپوگرافى و زمین شناسى معادن لاجورد

ولایت بدخشان در کوهستانهاى بخش شمال شرقى افغانستان در طول تاریخ به دلیل ذخایر لاجوردش معروف شده است. روى این معادن به طور متناوب بیش از ۶۵۰۰ سال کار شده است. بدخشان منطقه اى بسیار زیبا، با کوهستانهاى چشم نواز اما صعب العبور با ارتفاع بین ۱۸۳۰ متر تا ۵۱۸۰ متر از سطح دریا و با دره هاى تنگ و عمیق و رودخانه هاى خروشان است. به دلیل نبود گیاه در این دره ها و کوه ها، ساکنان کمى در این منطقه زندگى مى کنند.کوه آبى که باجورد نامیده شده است، در امتداد ساحل شرقى رودخانه کوکچه قرار دارد. دره کوکچه یکى از دره هاى بسیار باریک، ژرف و صخره اى است که عبور از آن بسیار مخاطره آمیز است. کوکچه از محل تلاقى رودهاى انجمن و مونجان سرچشمه مى گیرد و به سمت شمال به آمودریا مى ریزد. آمودریا خود مرز شمالى کشور افغانستان با تاجیکستان را تشکیل مى دهد.لاجورد تنها سنگ قیمتى است که در داخل مرمر یافت مى شود و ترکیب کانى شناسى آن شامل، لازوریت، کلسیت،‌ پیریت و تا حد کمى دیوپسید، آمفیبول، فلدسپار، میکا و دیگر سیلیکات هاست. لاجورد به صورت رگه هایى در داخل مرمرى به ضخامت ۴۰۰ متر و به رنگ سفید با رگه هاى خاکسترى (این نوع مرمر را cipolin مى گویند) یافت میشود و کاملا با کلسیت و دولومیت همراهى مى شود. کانى پیریت به مقدار فراوان به صورت ریزدانه با لاجورد اختلاط یافته است. رنگ آبى سیر لاجورد از وجود کانى لآزوریت است.لاجورد به رنگ آبى کمرنگ را افغانیت (Afghanite) مى نامند. رنگ لاجورد بر اساس مقدر مختلف ناخالصى ها،‌متغیر است. در برخى قسمت ها کانى لازوریت به صورت بلورهاى بسیار زیباى رومبیک دودکاهدرن (۱۲وجهى) یافت مى شود. برخى زمین شناسان، ۹ منطقه استخراج سنگ لاجورد را نام برده اند که مهمترین آنها معادن چیلمک، شق دره، استورمبى و سرسنگ است و از ارتفاعى بین ۱۸۳۰ تا ۵۱۸۰ متر برخوردارند. از این چهار معدن امروزه تنها معدن سرسنگ مورد بهره بردارى قرار مى گیرد و لاجورد سرسنگ در بازارهاى خرید و فروش سنگهاى قیمتى مشهور است.

روشهاى معدنکارى و ویژگى هاى لاجورد بدخشان معدن سرسنگ و روستاى کوران در ساحل سمت راست رودخانه کوکچه در ۵۶ کیلومترى جنوب روستاى جورم و در ارتفاع ۲۲۸۵ مترى از سطح دریا قرار گرفته است. در روستاى کوران حدود ۳۰۰ معدنچى بدون خانواده هایشان در شیفت هاى کارى ده روزه در معدن مشغول به کارند. دره رود کوکچه در محل معدن حدود ۱۸۳ متر عرض دارد و ورودى تونل ها از سطح رودخانه حدود ۴۶۰ متر ارتفاع دارند. معادن منطقه شامل مجموعه اى از غارها با دیواره هاى بلند است که گاهى ارتفاع کف تا سقف این غارها به ۴۵ متر مى رسد. روى دیواره غارها دوده ضخیمى پوشیده شده است که نشان دهنده استخراج به روش سنتى در سالیان بسیار دور است. معدنچیان در گذشته هاى دور با استفاده از آتش، سنگ را مى گداختند سپس با آب آن را سرد و خنک مى کردند. این عمل باعث ایجاد ترک و درز و شکاف عمیق در سنگها مى شده سپس با چکش، لاجورد را از داخل سنگها جدا مى کرده اند. امروزه روشهاى استخراج متفاوت شده است و کاربرد دینامیت از زمان جنگ شوروى در سال ۱۹۷۹ آغاز شد. دینامیت بدون توجه به نکات ایمنى آن و حفظ سنگ لاجورد به صورت گسترده در این معادن به کار مى رود. هیچ حفاظتى ز تونل ها به وسیله الوار براى جلوگیرى از ریزش سقف انجام نمى شود و همیشه خطر ریزش وجود دارد. لاجورد پس از استخراج به قطعات کوچک تبدیل شده و توسط کارگران از کوره راههاى شیب دار به اردوگاه حمل مى شوند. قطعات سنگ فاقد لاجورد (باطله معدن) از ورودى غارها به بستر دره رودخانه تخلیه مى شوند. حمل و نقل لاجورد استخراج شده با قاطر از اردوگاه به کشور پاکستان حدود ۹ روز طول مى کشد. زمین شناسان شوروى سابق ۹ منطقه معدنى استخراج لاجورد با ۳۰۰-۲۰ متر طول و ۸-۱ متر ضخامت معرفى کرده اند. بزرگ ترین آنها در منطقه ۴۵۰ متر طول و ۱۲۵ متر ضخامت دارد.بهترین نوع لاجورد در محل معدن حدود ۱۰۰ دلار براى هر کیلوگرم توسط تجار و بازرگانان بدخشانى خرید و فروش میشود و قیمت آن تا رسیدن به بازارهاى پیشاور پاکستان شاید تا ۳ برابر افزایش یابد. لاجورد یکى از منابع مهم درآمد خارجى کشور افغانستان است.لاجورد بدخشان داراى کانى هاى کائولین، سودالیت، نوزآن و لازوریت است. این مورد جالب و غیر معمول است که عنصرى غیرفلزى باعث رنگ تند در سنگ مى شود. آنالیزهاى شیمیایى نشان میدهند،‌ هرچه درصد سولفور در لاجورد بیشتر باشد، رنگ آب آن تندتر باشد، ارزش سنگ بیشتر خواهد بود. ۲۵ تا ۴۰ درصد کانى شناسى لاجورد شامل کانى لازوریت است. بیش از مقدار ۴۰ درصد حضور کانى لازوریت در لاجورد،‌رنگ آبى آن را تیره و کمتر از ۲۵ درصد رنگ آبى آن را کمرنگ مى نماید. کانى کلسیت همیشه همراه لازوریت دیده مى شود و بسته به میزان افزایش حضور آن در سنگ، از کیفیت لاجورد مى کاهد. بیشتر نمونه هاى لاجورد بدخشان داراى نقاط درخشانى از کانى پیریت است که علاوه بر افزایش زیبایى و شکوه سنگ،‌ به عنوان نشانه اى مبنى بر اصل بودن لاجورد، ارزش خود را نشان مى دهد.
افغان ها سه نوع لاجورد را طبقه بندى مى کنند:
– لاجورد نیلى که بهترین نوع رنگ و جنس است.
– لاجورد آسمانى که شامل لاجورد آبى کمرنگ است.
– لاجورد سبز که گاهى با فیروزه اشتباه مى شود.
نام نویسنده : بهروز زرمهرى-مریم دانشگر
بیست و ششمین گردهمایى علوم زمین شناسى سازمان زمین شناسى کشور

منبع: زر

برای مشاهده جدیدترین جواهرات اینجا کلیک کنید.