گردش در موزه جواهرات سلطنتی

بازدید از خزانه جواهرات بانک مرکزی؟! فکر خوبی است ولی از اون کسی یا چیزی که این ایده را به ذهن مبارک شما سند (ارسال) کرد، کمی بیشتر تحقیق کنید تا بی گدار به آب نزنید. اگر از یک جستجوی اینترنتی شروع کنید بد نیست. دست کم متوجه می شوید که خزانه از شنبه تا سه شنبه و فقط از ساعت دو تا چهار و نیم عصر برای بازدید عموم باز است.

این اطلاعات را با خون دل بدست آورده ایم و در نهایت ایثار در اختیار شما می گذاریم تا زحمت چند بار رفتن و برگشتن را متحمل نشوید! به راهنمایی ماموران نگهبان هم زیاد امیدوار نباشید. راهنما؟!! چه سوسول بازی ها! چه توقعاتی دارید. مگر اینجا پول مفت و وقت اضافی دارند که به سوالات وقت و بی وقت کسی پاسخ بدهند. حداقل به ما که این طور گفتند.

ما برای تهیه این گزارش و اینکه بفهمیم در خزانه جواهرات ملی چه خبر است، از هفت خوان رستم گذشتیم ولی زهی خیال باطل. نتیجه مذاکره ما چنین بود که «مصاحبه با هر یک از مسئولان موزه و بانک مرکزی مستلزم ارایه درخواست کتبی، تصویب و صدور مجوز و سپس هماهنگی است اما بازدید برای عموم آزاد است و می توانید مثل همه از آنجا بازدید کنید».

اگر تصور کردید مسئولان مربوطه سر در گریبان فرو بردهو دایم چرتکه می اندازند که چند درصد از ملت فهیم ایران از وجود خزانه جواهرات ملی با خبرند و چند درصد برای بازدید قدم رنجه کرده یا خواهند کرد، همین الان شما را از این خیال خام خارج می کنیم چون هیچ نیازی به مصاحبه و گزارش و معرفی و .... وجود ندارد. خزانه جواهرات ملی آنقدر بازدیده کننده دارد که باید برای سرریز این همه علاقمند، تدبیری بیندیشند!! در همین راستا، وقتی برای تهیه گزارش به موزه مراجعه کردیم، به دلایل امنیتی! با همراه داشتن هر نوع کاغذ و البته هر گونه نت برداری در داخل موزه مخالفت شد.

البته یکی از کارمندان روابط عمومی در محل موزه با بزرگواری به ما توصیه کردند که توضیحات مبسوط! راهنما را به خاطر سپرده و پس از خروج از موزه روی کاغذ پیاده کنیم. ما هم چنین کردیم. عکس؟! فرمایش می فرمایید. حضرات عالی باز هم با بزرگ منشی توصیه کردند که تنها کاتالوگ تهیه شده توسط موزه یا فلان فیلم ساخته شده توسط فلان کارگردان را خریداری کنیم تا به مراد دل برسیم.

    برخی از مشهورترین جواهرات موجود در موزه عبارتند از تاج پهلوی، دریای نور، کمربند زرین، جقه نادری، تاج کیانی، کلاه مروارید دوزی شده، کره جواهرنشان، شمعدان مرصع، ساعت اهدایی ملکه ویکتوریا و صدها قطعه دیگر .

با این همه تجربه، این چند توصیه را هم از ما داشته باشید :

• درهای موزه راس ساعت دو با حضور 10 نفر که ما هم نفهمیدیم نماینده چه ارگان هایی هستند، گشوده می شود. البته بعدا شنیدیم که 10 نفر عدد دقیقی نیست و چهار نفر هستند که به عنوان «کلید دار» باید برای بازکردن درهای خزانه حضور داشته باشند. این که در میان این افراد چند نفر مرد و چند نفر زن هستند را نمی دانیم .

• خزانه جواهرات ملی کاخ سعد آباد و تخت جمشید نیست که به لطف سازمان گردشگری و میراث فرهنگی، با آغوش باز پذیرای سه پایه دوربین و ریل و مجموعه عوامل فیلمسازی و بروبچ باشد پس با لباس های نو و بدون چیپس و پفک، راس ساعت دو برای خرید بلیت اقدام کنید .

• مدیر خزانه جواهرات ملی با استفاده از عنوان موزه موافق نیست و از عنوان «خزانه» استفاده می کند. این عنوان کاملا رسمی و قانونی است اما از آن طرف بشنوید که یک کارمند روابط عمومی شاغل در موزه، هم با عنوان موزه مخالف است هم خزانه. به گفته وی «گنجینه» درست است. ما برای اینکه دعوا نشود همین عنوان «موزه» را استفاده می کنیم .
• هزینه بلیت بازدید از خزانه برای ایرانی ها 600 تومان و برای بازدید کننده خارجی سه دلار است. تخفیف هایی هم برای آموزش و پرورش در نظر گرفته شده است .

• در محل خزانه جواهرات ملی نخست کیف و وسایل همراه را تحویل می گیرند و سپس محل بلیت فروشی تعبیه شده بنابراین احتمال زیادی دارد که جلوی مامور محترم بلیت فروش دریابید کیف و همه چیز را تحویل داده اید و پول کافی همراه ندارید. لطفا قبول زحمت کرده و با پول کافی پله های خزانه را به سمت پایین طی کنید.

• اگر به قصد قربت، عازم بازدید از موزه شدید، لطفا همه مصادیق غربزدگی و تکنولوژی های نوین ارتباطی اعم از آی پاد، تلفن همراه، دوربین، مموری استیک و ... را از خود دور کرده یا به دست های امن نگهبانی بسپارید. عنایت دارید که گفتیم حتی همراه داشتن کاغذ و نت برداری ممنوع است !

• پیش از هر چیز، گشتی در دنیای اینترنت زده و دانش خود را در مورد جواهرات ملی ایران افزایش دهید البته یک راه دیگر هم این است که بعد از بازدید، دیده های خود را با مطالعات پیشین تطبیق دهید.

• نکته بالا را گفتیم برای این که اصولا کار راهنما ارایه پاره ای توضیحات است و فرصت ندارد به کنجکاوی های کودک دلبند شما پاسخ دهد. بنابراین با سوالات (...) روی اعصاب این عزیزان پیاده روی نکنید.

• این هم از شنیده های ما بود که هر قطعه جواهر یا لباس جواهرنشان که نیاز به مرمت داشته باشد، در یک کارگاه بالای موزه مرمت می شود. اگر این روزها به خزانه سر بزنید لباس امیرکبیر را نخواهید دید. این لباس برای مرمت به طبقه بالا منتقل شده است.

• این هم از شنیده های ما که شیشه های محفظه نگهداری جواهرات ساخت فرانسه است و گفته می شود که عمر مفید آن بین 20 تا 30 سال است. شیشه ها کی نصب شده اند؟ نمی دانیم.

• برای دیدن اشیاء موجود در خزانه با نور کافی، بهتر است فیلم مستندی را که «خسرو سینایی» تهیه کرده است، ببینید. سینایی که با فیلم «عروس آتش» به شهرت رسید، شش ماه به تحقیق در مورد تاریخچه اشیاء خزانه پرداخته و دو ماه فیلمبرداری انجام داده است. در این مدت هم خزانه جواهرات از صبح تا شب در اختیار گروه فیلمبرداری بوده است.

• خزانه جواهرات بانک مرکزی بر اساس بند 21 قانون پولی- بانکی، تحت نظارت سه قوه شامل پنج نماینده از ؟ قرار دارد.

• اشیاء و جواهرات قیمتی این خزانه 75 درصد از پشتوانه اسکناس کشور را تشکیل می دهد.

• موزه جواهرات ملی را در خیابان فردوسی، جنب ساختمان بانک مرکزی پیدا کنید.

جواهرات سلطنتی

جواهرات ملی ایران به مجموعه ای از جواهرات سلطنتی گفته می شود که طی صدها سال توسط پادشاهان مختلف ایران جمع آوری گردیده و چه به صورت پیاده و چه به صورت ساخته شده اکنون در موزه جواهرات ملی ایران (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران) نگهداری می شوند (برگرفته از راهنمای خزانه جواهرات ملی، بانک مرکزی جمهوری اسلامی، 1380).

این جواهرات در زمان سلطنت رضاشاه در سال 1308 خورشیدی، با تصویب مجلس شورای ملی به عنوان پشتوانه استکناس در اختیار بانک ملی ایران قرار گرفت و از سال 1339 به موزه جواهرات ملی انتقال یافت (جواهرات سلطنتی ایران، اداره نشر اسکناس بانک مرکزی ایران). مجموعه جواهرات ابتدا توسط کارشناسان جواهرشناس فرانسوی (کمپانی بوشرون) بازدید و صورت برداری شد و سپس بخش عمده آن در صندوق هایی از کاخ گلستان به بانک ملی انتقال یافت.

بخش کوچکتری نیز جهت بازدید در کاخ موزه گلستان باقی ماند. صندوق ها مجددا در سال 1316 باز شد و بخش هایی از آن به خانواده سلطنتی هدیه شد. بخشی نیز توسط رضاشاه به امرای محلی یا نمایندگان خارجی تقدیم گردید. قطعاتی نیز به طور امانت برای مراسم ازدواج فوزیه و محمدرضا پهلوی تسلیم خانواده سلطنتی شد که این قسمت اخیر نیز هیچگاه به طور کامل به خزانه باز نگشت. در سال 1320 هیاتی از سوی مجلس شورای ملی مامور تحقیق در این امر شد که گزارش این تخلفات تقدیم مجلس شد و در جراید وقت انتشار یافت ولی نتیجه ثمربخشی نداشت (مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، جلد چهارم، 80_55، نشر ناشر، 1361).

گفته می شود مجموعه جواهرات ملی ايران از لحاظ هنری، تاريخی و منحصر به فرد بودن به گونه ای است که حتی زبده‌ترين کارشناسان و ارزيابان جهان هم نتوانسته‌اند ارزش واقعی يا تقريبی آن را محاسبه کنند. دقیقا به همین دلیل هم هیچ شرکت بیمه ای حاضر به بیمه جواهرات موجود در موزه نشده چون اساسا قابل قیمت گذاری نیست.

طبق توضیحاتی که از محسن روحبخش، مدیر بخش بیمه جواهرات بیمه ایران، شنیدیم «برخی بیمه ها مثل بیمه کشتی و هواپیما و همچنین جواهراتی مثل آنچه در موزه جواهرات ملی ایران است، هزینه سنگینی دارد و معمولا چندین شرکت بیمه داخلی و خارجی، به صورت مشارکتی برای بیمه اقدام می کنند تا اگر اتفاقی رخ دهد، بتوانند خسارت آن را بپردازند» اما در ادامه تحقیقات مبسوط خود به این نتیجه رسیدیم که جواهرات خزانه ملی دست کم تا همین اواخر بیمه نشده است. به همان دلایل فوق. یادتون که هست!

یک شب در موزه جواهرات ملی

با آن همه همکاری بی دریغ! مسئولان موزه و بانک مرکزی برای تهیه این گزارش، بهتر دیدیم یافته های خود را پس از چرخی در دنیای مجازی به استحضار برسانیم.

برخی از مشهورترین جواهرات موجود در موزه عبارتند از تاج پهلوی، دریای نور، کمربند زرین، جقه نادری، تاج کیانی، کلاه مروارید دوزی شده، کره جواهرنشان، شمعدان مرصع، ساعت اهدایی ملکه ویکتوریا و صدها قطعه دیگر.

در کتابچه موزه که به توصیه مسئول روابط عمومی خریداری کردیم، چنین آمده است که آثار موجود در موزه بر اساس نوع هنر به کار رفته یا جنس آنها، به چندین گنجینه که با شماره از هم متمایز می شوند، تقسیم شده که برخی از مهمترین ها عبارتند از:

گنجینه شماره 1 محتوی تعداد زیادی قلیان، سرپوش غذا، گلدان، آیینه و اشیای دیگر که همگی با جواهرات تزیین شده اند.

گنجینه شماره 4 تعدادی قندان، قوری، قهوه جوش و سینی های طلا و مینا و...

کوزه قلیان ساخته شده از تخم شتر مرغ که حکاکی های بسیار ظریفی دارد.

گنجینه شماره 5 مختص آثار ساخته شده از فیروزه می باشد.

گنجینه شماره 6 تعدادی شمشیر، خنجر جواهر نشان و سر علم طلا است.

گنجینه شماره 7 محل نگهداری جقه ها - یا پیش کلاه ها - که بر روی کلاه ها نصب می شده اند.

گنجینه شماره 11 اشیای ساخته شده از یاقوت و لعل. لعل سامری که یکی از بزرگترین لعل های جهان است در این قسمت قرار دارد.

گنجینه شماره 13 مربوط به آثار ساخته شده از مروارید. 16 کیلو مروارید ریز رشته شده به عنوان آویز پرده نیز در این گنجینه قرار دارد.

گنجینه شماره 17 که در آن تخت نادری قرار گرفته. البته این تخت در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده که در آن بیش از 26 هزار قطعه جواهر بکار رفته است.

گنجینه شماره 26 مجموعه جواهراتی که در سالهای 1317 تا 1346توسط جواهر سازان ایرانی و فرانسوی جهت استفاده خاندان پهلوی ساخته شده.

گنجینه شماره 27 مجموعه زمردهای بسیار درشت و آثار تزیین شده با زمرد.

در گنجینه شماره 34 تاج مورد استفاده رضاخان و محمدرضا پهلوی که در سال 1304 از طلا و نقره ساخته شده و در آن بیش از سه هزار قطعه الماس و چندین قطعه زمرد و یاقوت کبود و نیز بیش از 360 حبه مروارید هم اندازه بکار گرفته شده قرار دارد.

همچنین الماس معروف به دریای نور که قیمتی ترین شیی این موزه است. این الماس همواره با الماس کوه نور یاد می شود در حلیکه از نظر تراش و رنگ هیچ نزدیکی با هم ندارند. هر دو متعلق به نادر شاه افشار بود اما الماس کوه نور پس از مرگ نادر به افغانستان برده شد. این گوهر بعدها به دست کمپانی هندشرقی افتاد و بدان وسیله به دربار انگلستان راه یافته و به ملکه ویکتوریا پیشکش شد. هم اکنون نیز این الماس در تاج ملکه مادر انگلستان نصب است.

تخت طاووس (تخت خورشید) که به فرمان فتحعلی شاه در سال 1216 ه.ق. با جواهر و طلای موجود در خزانه ساخته شد و به مناسبت نقش خورشید مرصعی که در صدر تخت تعبیه شده است به نام تخت خورشید معروف گردید. پس از ازدواج شاه مذبور با "طاووس تاج الدوله" این تخت به نام طاووس مشهور شد.

گنجینه شماره 30- شمعدان طلا آراسته به لعل، یاقوت، زمرد و مروارید (ساخته شده در اوایل قرن 12 ه.ق.)

گنجینه شماره 29- آفتابه و لگن میناکاری شده جهت شستن دست که اوایل قرن 19 م. ساخته شده.

گنجینه شماره 35- تاج مورد استفاده فرح دیبا که به سال 1967 م. با استفاده از قریب به 1500 قطعه برلیان و نیز تعدادی زمرد و یاقوت و لعل و همچنین بیش از 100 قطعه مروارید توسط وان کلیف و آرپل ساخته شد.
***

دریایی از نور در موزه جواهرات

دریای نور درشت ترین و زیباترین الماس برلیان در میان گوهرهای سلطنتی ایران و یکی از گوهرهای معروف جهان است. گفته می شود این الماس هزار سال پیش کشف و استخراج شده. وزن آن اکنون هفت مثقال و 20 نخود یعنی در حدود 182 قیراط است. همه سطوح دریای نور صاف و یکنواخت است به غیر از یک سوی آن که فتحعلی شاه با کندن عبارت «سلطان صاحب قران فتح علی شاه قاجار 1244» از ارزش آن کاسته است.رنگ صورتی این الماس یکی از استثنایی ترین و کمیاب ترین رنگ ها میان الماس های برلیان شناخته شده جهان است.

تاریخچه این الماس به اساطیر و افسانه ها می رسد. نقل است که بر دسته شمشیر افراسیاب نصب بوده و رستم آنرا در جنگ با تورانیان تصاحب نموده است. در حمله امیر تیمور به غارت رفت و به دست محمدشاه هند رسید. این الماس به همراه کوه نور در سال 1739 توسط نادرشاه افشار از هند به ایران آورده شد. ظاهرا محمدشاه هنگام تسلیم خود به نادر، آن را در عمامه خود مخفی کرده بود که توسط سربازان کشف می شود (پیشین).

دریای نور بعد از رویت جمال مبارک شاهرخ میرزا (آخرین پادشاه افشار)، امیر علم خان خزیمه، محمد حسن خان قاجار، لطفعلی خان زند و آغا محمد خان قاجار، به دست با کفایت ناصرالدین شاه رسید که مثل ما عمیقا باور داشت این جواهر یکی از گوهرهای تاج کورش کبیر بوده است. اما به دست بی کفایت محمد علی شاه، هنگام شکست وی از مشروطه خواهان، به سفارت روسیه برده شد که البته به همت همان مشروطه خواهان پس گرفته شد والا در یک بند، پی نوشت قرارداد ترکمانچای و گلستان شده بود.

می تونی بشمری تا N ؟

می توانید تصور کنید که سه هزار و 380 قطعه الماس به وزن هزار و 144 قیراط به علاوه پنج قطعه زمرد به وزن 199 قیراط و دو آنه، دو قطعه یاقوت کبود به وزن 19 قیراط و 368 حبه مروارید، یعنی چه؟ یعنی یک تاج مجلل که با احتساب کلاه مخمل داخل آن، حدود دو کیلو و هشتاد گرم وزن دارد. حالا می توانید تصور کنید تحمل وزن و حفظ تعادل یک تاج دو کیلویی روی سر مبارک، یعنی چه؟ این ها که گفتیم مشخصات تاج پهلوی است که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه و به دستور وی ساخته شد چون علاقه ای به استفاده از تاج کیانی (متعلق به شاهان قاجار) نداشت.

تاج پهلوی توسط گروهی از جواهرسازان ایرانی زیر نظر سراج الدین جواهری (اهل قفقاز) در سال 1304 خورشیدی برای تاجگذاری رضاشاه ساخته و آخرین بار در 4 آبان سال 1346 در مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی، دیده شد. بدنه این تاج از طلا و نقره مرصع ساخته شده و در چهار طرف دارای کنگره پله پله به سبک شاهان ساسانی است.

نیم تاج با یاقوت های سرخ از جمله کارهای بسیار نفیس موجود درخزانه است که سازنده آن «لئون آودیان» همچنان موسسه خود را در میدان آرژانتین، خ بخارست، ساختمان طلا اداره می کند.


تصدیق می کنید که برخی موضوعات دوز هیجانی بالایی دارد و در ارتباط مستقیمی با آدرنالین خون است ولی بر خودتان مسلط باشید. برای این که بدانید در خزانه جواهرات ملی همه چیز در امن و امان است، نخست به فکر امنیت خود باشید و از راهنما چیزی نپرسید که نمودار شما رسم شود. ما همه این اطلاعات را از اینترنت جمع آوری و به حضور مستطاب شما تقدیم می کنیم.

مشهورترین سرقت از خزانه جواهرات ملی به سال 1320 باز می گردد. «ویلیام ریدریولارد» وزیرمختار وقت بریتانیا در 18 شهریور 1320 جریان این دستبرد را طی گزارش رسمی به لندن چنین نوشت:
از: ویلیام ریدریولارد
به: وزارت امور خارجه انگلستان
تهران _ نهم سپتامبر 1941
شواهد خوبی برای این اعتقاد وجود دارد که (سرپاس مختاری) رییس شهربانی که بانوان خانواده سلطنتی را به اصفهان برد و سپس به کرمان رفت، جواهرات سلطنتی را که به عنوان بخشی از پشتوانه اسکناس در اختیار بانک ملی بود، به کرمان برده باشد. این کار می توانست برای جلوگیری از ضبط آن توسط روسیه، احتیاط معقولی باشد ولی به نظر می رسد دولت در این باره اطلاعی نداشته است و همان طور که گزارش های معتبر تایید می کند احتمال دارد اگر شاه مجبور به ترک کشور شود، جواهرات را ترجیحا با خود به افغانستان ببرد .

محمدعلی‌شاه‌ نخستین‌ پادشاهی‌ بود كه‌ به‌ جواهرات‌ سلطنتی‌ دستبرد زد. او مقداری‌ از این‌ جواهرات‌ را در بانك‌ روس‌ و نزد جواهرفروشان‌ به‌ گرو گذاشت‌ و نیز در جریان‌ پناهندگی‌ به‌ سفارت‌ روس‌، صندوق‌ سر به‌ مهر دیگری‌ را از دربار خارج‌ كرد، اما پس‌ از مذاكرات‌ و با میانجیگری‌ دو دولت‌ انگلیس‌ و روسیه‌ آنان‌ را بازگرداند.

در دوره سلطنت‌ احمدشاه‌، خزانه‌ دست‌ نخورده‌ باقی‌ ماند ( رجوع کنید به «هزینه رویداد میدان‌ توپخانه‌»، ص‌ 63؛ بیانی‌، ص‌ 12) .

پس از استعفای رضاشاه شماری از نمایندگان در مجلس شورای ملی سوالاتی درباره سرنوشت جواهرات سلطنتی مطرح کرده و منابع دولتی اظهارداشتند که تصرفاتی در آن نشده است. حال آن که بعدا طبق گزارش رسمی اداره بیوتات سلطنتی، معلوم شد در چند نوبت به ویژه هنگام عروسی ولیعهد، بخشی از جواهرات سلطنتی که به دربار فرستاده شده بود به خزانه عودت داده نشده و مورد دستبرد قرار گرفته است.

علاوه بر آن، در دوران سلطنت محمدرضا شاه نیز مردم مطلع شدند که شمشیر طلای مرصع به گوهرها و سنگ های گرانبها که به منظور برگزاری مراسم و تشریفات تدفین رضاشاه به مصر ارسال شده بود، به ایران بازگشت داده نشده و «فاروق» پادشاه مصر آن را ضبط نموده و هرچه از وی مطالبه کرده اند، از تحویل آن امتناع کرده است .